მარტინ ლუთერი

ფილოსოფიის ისტორიას ზოგჯერ უხდება ყურადღება მიაქციოს იმ ადამიანთა მსოფლმხედველობას, რომელთაც, მართალია, ახალი ფილოსოფიური პრინციპი არ წამოუყენებიათ, არც ძველი პრინციპების ორიგინალური ფილოსოფიური დასაბუთება მოუციათ, მაგრამ მათი საქმის და ნააზრევის გათვალისწინების გარეშე, სათანადოდ, ვერც მათი და მომდევნო ეპოქების სულისკვეთებას გავიგებთ. ამგვარი მოაზროვნეები ადამიანის დანიშნულების იმ ასპექტს აქცევენ ყურადღებას, რომელიც არავისთვის უცხო არ არის, თითქოს ყველას მიერ იგულისხმება, მაგრამ კონკრეტულ მომენტში მისი წამოწევა ხალხის ცხოვრებაში ყველაფერს ახალ შინაარსს აძლევს, კულტურის ყველა სფეროს წარმომადგენელს ახლებურად დაანახებს მის დანიშნულებას. ამგვარი რამ, ჩვეულებრივ, მაშინ ხდება ხოლმე, როცა ქვეყნის ცხოვრების თითქმის ყველა სფერო ჩიხშია შესული, როცა ძველ სახელმძღვანელო პრინციპს ძალა დაუკარგავს, შინაგანად გამოფიტულა, მაგრამ არსებობას განაგრძობს მხოლოდ გარეგან ძალაზე დაყრდნობით, ანდა იმიტომ, რომ უკეთეს შეცვლელ პრინციპს ვერ ხედავენ.

ასეთი სიტუაცია იყო გერმანიაში XVI ს.-ის დასაწყისში. გერმანია ემორჩილებოდა რომის პაპს და კაიზერს. ორივე უცხო ძალა იყო მისთვის. საკუთარი სახე გერმანიას არ ჰქონდა - არც პოლიტიკურად და არც რელიგიურად. ეს გარემოება ხელს უწყობდა ნაციონალური თვითშეგნების ჩამოყალიბებას. ეს გერმანიაში ახალგაზრდა ბურჟუაზიის გამოჩენას მოჰყვა. ეს პროცესი საკმაოდ ადრე დაიწყო. ცნობილია კუზანელის მოგზაურობა გერმანიაში, რომის ეკლესიით უკმაყოფილოთა დასაშოშმინებლად. ეს მისია მარცხით დამთავრდა. კუზანელის სიკვდილიდან რეფორმაციამდე გავლილი დრო ამ ნაციონალური თვითშეგნების ზრდის დრო იყო, რაც შეესაბამებოდა, როგორც ნაციონალური ბურჟუაზიის, ისე გერმანელ თავადთა ინტერესებს.

იტალია, რომის პაპის მეთაურობით, მჩაგვრელ სახელმწიფოდ გამოდიოდა. შემთხვევითი არ იყო, რომ როცა ლეონადრო და ვინჩი, მიქელანჯელო, რაფაელი და სხვები ადამიანის ძალისა და ღირსების სადიდებელ სახეებს ქმნიდნენ, მათი თანამედროვე დიდი ნიდერლანდელი მხატვრის ჰიერონიმე ბოსხისათვის (დაახლ. 1450-1516) ცხოვრება საშინელებებით იყო სავსე, საიდანაც გამოსავალს იგი ვერ ხედავდა.

ამით აიხსნება ისიც, რომ 1510 წელს რომში მყოფ მარტინ ლუთერზე, ანდა, უფრო ადრე, ერაზმ როტერდამელზე, პეტრეს გრანდიოზული ტაძრის მშერებლობას რომში, სასიკეთო რეაქცია არ გამოუწვევია, ისევე როგორც რენესანსის დიად მხატვრობას.

გერმანიაში ხალხის ყოველი ფენა უკმაყოფილო იყო. ცნობილი გერმანელი ფილოსოფოსი ვილჰელმ დილთაი (1833-1911) თავის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში „ადამიანის გაგება და ანალიზი მე-15-ე და მე-16-ე საუკუნეებში“ (1882) წერდა: „ლუთერმა თავისში გააერთიანა ოპოზიციის ყველა მოთხოვნა“. ლუთერმა წამოაყენა კონკრეტული პიროვნების ღმერთთან უშუალო მიმართების შესაძლებლობის და სამართლიანობის პრინციპი. ამ საფუძველზე უარიყოფოდა კათოლიკური ქრისტიანობის, როგორც ღმერთთან მიმართებაში აუცილებელი მოსაშუალის საჭიროება. ეს ნიშნავდა გერმანიის განთავისუფლებას რომის ეკლესიის რელიგიური და კულტურული ბატონობისაგან. ამავე დროს ეს იყო პიროვნების ღირსების დაფუძნება, საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში ინდივიდური შემოქმედებისათვის გზის ოფიციალური გახსნა. ნიშანდობლივია, რომ 1517 წელს, როცა მთელ გერმანიაში ლუთერის 95 თეზისის მიერ გამოწვეული ქარიშხალი ბობოქრობდა, დიდმა გერმანელმა მხატვარმა ალბრეხტ დიურერმა (1471-1528) ამ მისთვის უცნობ ახალგაზრდა ბერს უსასყიდლოდ გაუგზავნა ზოგი თავისი ნახატი.

ლუთერის პრინციპების გამართლება და მისი საქმის დიდი მნიშვნელობის გაგება შეიძლება მხოლოდ მაშინდელი გერმანიის სპეციფიკური პირობებიდან. მხოლოდ ამის გათვალისწინებით შეიძლება გავიგოთ, თუ როგორ მოხდა, რომ ადამიანში თავისუფალი ნების არსებობის უარყოფა და დამსაბუთებელი გონების ღირებულების უგულებელყოფა გაგებულ იქნა როგორც ადამიანის თავისუფლების დაფუძნება. ამიტომ თ.მანის მცდელობა, ლუთერი წარმოადგინოს, როგორც საერთოდ ევროპული თავისუფლების მოციქული, ძნელად გასაზიარებელი დებულებაა. თუმცა მან შესანიშნავად გაიგო ლუთერის ძირითადი საქმე. წერილში - „გერმანია და გერმანელები“ (1945) - იგი წერდა: როცა ლუთერმა „ადამიანის ღმერთთან მიმართების უშუალობა დაადგინა, ამით წინ წასწია ევროპული დემოკრატია“, რადგან „ყოველი ადამიანი საკუთარი თავის მღვდელია“; „ეს არის დემოკრატია“.

ლუთერის ცოდნის გარეშე გერმანული კულტურის შემდგომი განვითარება გაუგებარი დარჩება. კულტურის ისტორიკოსი მხოლოდ აქედან თუ გაიგებს იმ ფაქტს, თუ რატომ არ უპირისპირდებოდნენ დიდი გერმანელი იდეალისტი ფილოსოფოსები ქრისტიანობას. როგორც ცნობილია, ჰეგელმა ფრანგი განმანათლებლების ბრძოლა რელიგიის წინააღმდეგ იმით გაამართლა, რომ ეს ხალხი ლუთერისაგან განუწმენდელ რელიგიას ებრძოდა. მისი აზრით, ფრანგმა განმანათლებლებმა „სხვანაირი ფორმით“ მოახდინეს ლუთერანული რევოლუცია. ლუთერის მიერ ქრისტიანობის ახლებურმა გაგებამ მძლავრი იარაღი მისცა გერმანელ მოაზროვნეებს ფაქტიური ქრისტიანობის (პაპიზმის) წინააღმდეგ საბრძოლველად. გერმანიაში აღორძინების ეპოქის მოღვაწეებისათვის იგი გახდა ოფიციალური მსოფლმხედველობა და სულიერი იარაღი. ყველა მიიჩნევდა, რომ ლუთერმა ქრისტიანობა საღ და რეალურ ნიადაგზე დაამყარა. გაცილებით გვიან, ჰეგელიც კი ამტკიცებდა, რომ ლუთერმა და ფილიპე მელანქტონმა (1497-1560) „სავსებით უარყვეს სქოლასტიკა და ყველა საკითხს წყვეტდნენ ბიბლიის, რწმენის და ადამიანის გულის მიხედვით“. ასე ფიქრობდნენ ლუთერის დროსაც. 1521წელს, როცა ხმა გავრცელდა, რომ ლუთერი შეიპყრეს და მოკლესო, დიურერმა თავის დღიურში აღნიშნა: „ო, ღმერთო! ლუთერი მკვდარია, აწი ვინღა გაგვიმარტავს ჩვენ ასე ნათლად წმინდა სახარებას?!“ (42,129).

ლუთერის ამგვარი გავლენა ფაქტია. თუმცა თანამედროვე მკითხველს ძალიან გაუჭირდება მისი ფანატიკური, ზოგჯერ აშკარად წინააღმდეგობრივი, ზოგჯერ სოფისტური მტკიცებისათვის დიდი ღირებულების მინიჭება.

ლუთერის გავლენა გერმანულ კულტურაზე ძალიან ღრმა იყო და უფრო შორსმიმავალი, ვიდრე ამას ლუთერი მოელოდა და, შეიძლება ითქვას, ვიდრე ეს მას სურდა.

გაჩნდა ქრისტიანობის და საზოგადოებრივი ცხოვრების ამხსნელი მრავალი ახალი თეორია. გლეხთა ომის იდეოლოგი თომას მიუნცერიც (1490-1525) ხომ ლუთერის მოძღვრებიდან ამოდიოდა? მან თავდაპირველი ქრისტიანობის მსგავსად, საზოგადოებრივი თანასწორობა მოითხოვა. ლუთერს კი ამის გაფიქრებაც დანაშაულად მიაჩნდა. გერმანულ ფილოსოფიაში, ვაიგელიდან დაწყებული, არც ერთი მნიშვნელოვანი მოაზროვნე არ დარჩენილა ლუთერის გავლენის გარეშე. ლუთერის გავლენით გერმანული ნაციონალური კულტურა საკუთარ ნიადაგზე დადგა, შინაგანი შემოქმედებითი ძალა გააცნობიერა. გერმანელი პოეტი და მოაზროვნე, ჰაინრიხ ჰაინე (1787-1856) მარტო საკუთარ აზრს არ გამოთქვამდა, როცა ამტკიცებდა, რომ გერმანულ კულტურას ლუთერის შეცდომებიც კი უფრო გამოადგა, ვიდრე სხვების ქველმოქმედება (76,9).

გერმანიაში არა მარტო ქრისტიანი მოაზროვნეები თვლიდნენ, რომ ლუთერის საქმეს აგრძელებდნენ. ისეთი ანტიქრიატიანი, როგორიც ნიცშე იყო, ამკიცებდა, რომ ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაც ლუთერმა გააკეთა, იყო უნდობლობის გაღვივება წმინდანთა და საერთო ქრისტიანული მჭვრეტელობითი ცხოვრების წინააღმდეგ. მის შემდეგ ხელახლა გახდა ევროპაში შესაძლებელი არაქრისტიანული vita contemplativa. ამქვეყნიური მოღვაწეობის და საეროობის სიძულვილს ბოლო მოეღო.

ყოველივე ზემოაღნიშნულმა განაპირობა ის, რომ გერმანიის პატარა და უმნიშვნელო ქალაქის - ვიტენბერგის (რომელიც სულ 2000 მცხოვრებს ითვლიდა), ასევე პატარა და უმნიშვნელო უნივერსიტეტის (ორასიოდე სტუდენტით) თეოლოგიის პროფესორი მარტინ ლუთერი მთელი ერის ბელადი გახდა. ეს უნივერსიტეტი 1502 წელს დაარსა საქსონიის კურფიურსტმა ფრიდრიხ ბრძენმა, რომელიც დიდად ეხმარებოდა ლუთერს.

თავად ლუთერი, საერთო აღიარებით, არც დიდი ორგანიზატორი ყოფილა, არც დიდი მეცნიერი და არც დიდი ფილოსოფოსი, მაგრამ იგი ყველაზე უკეთ მიხვდა, რა იყო იმ დროს ქვეყნისათვის აუცილებელი. მისი ერთპიროვნული ბელადობა 1517 წლიდან 1525 წლამდე გაგრძელდა, ე. ი. იმ დრომდე, როცა ლუთერი თავადების მხარეზე გადავიდა და აჯანყებული გლეხების გაჟლეტა მოითხოვა. როგორც ფრიდრიხ ენგელსი (1820-1895) აღნიშნავდა თავის შრომაში „გლეხთა ომი გერმანიაში“, გლეხთა ბელადის, მიუნცერის მოწოდებები მხოლოდ ლოგიკური დანასკვები იყო ბიბლიიდან და თავად ლუთერის ნაწერებიდან (71,47). მაგრამ რეფორმატორს (ასე უწოდებდნენ ლუთერს) ასე შორს წასვლა არ სურდა. მან უკვე იმის მტკიცება დაიწყო, რომ ქრისტე არ მოსულა იმპერატორებისათვის მმართველობის სასწავლებლად და მათ საქმეში ჩასარევად. თანასწორობა მხოლოდ საიქიოში იქნება შესაძლებელი, - ირწმუნებოდა იგი. თუმცა თავდაპირველად გლეხთა 12 მოთხოვნას სამართლიანად თვლიდა. ჩემს კისერზე იყოს მაგათი სისხლი, - ეუბნებოდა იგი გლეხთა გასანადგურებლად მიმავალ რაინდებს.

1521 წელს რაიხსტაგმა თავისუფალ ქალაქ ვორმსში ლუთერის რეფორმაციის პრობლემა განიხილა. იქ, როგორც ცნობილია, გერმანელი თავადები XIIს.-დან იკრიბებოდნენ ხოლმე საერთო გერმანული პრობლემების განსახილველად. 1489 წლიდან მასში ქალაქთა წარმომადგენლებიც იღებდნენ მონაწილეობას. ლუთერი ამ კრებას არ ესწრებოდა. მისი წარმომადგენელი იყო მელანქტონი. 25 ივნისს მელანქტონმა რაიხსტაგს წარუდგინა ქრისტიანული რწმენის ლუთერისეული გაგება. იგი მოიწონეს, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერატორმა კარლოს V ის რომის პაპთან ერთად კატეგორიულად უარყო. პროტესტანტიზმი გერმანელთა დიდ ნაწილში, უკვე გაბატონებული მრწამსი იყო.

ლუთერი არავითარ შესწორებებს არ იღებდა. იგი ვერ შეუთანხმდა ვერც ცვინგლის, ვერც კასპარ შვენკფელდს (1489-1561), ვერც ფრანკს. 1540 წელს შმალკანდის საელესიო კრებამ, ლუთერის მითითებით, ცვინგლი და შვენკფელდი განკვეთა, ფრანკი, ლუთერისავე მითითებით, სასტიკ დევნას განიცდიდა. ასე რომ, კონტრეფორმაციას, რომელიც 1545 წელს დაიწყო, უკვე გათიშული პროტესტანტიზმი შეხვდა.

ლუთერი მაძიებელი ბუნების კაცი იყო. ჯანსაღსა და მთლიან ადამიანს სურდა იმგვარი ცხოვრებისეული პოზიცია მოენახა, რომელიც ადამიანური ბუნების დაუმახინჯებელ არსებობას გაამართლებდა. მისთვის გაუგებარი იყო, თუ რატომ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ადამიანისათვის ღმერთისაგან ბოძებული თვისებები ღმერთის რწმენას. თავად მას ღმერთიც სწამდა და ეშმაკიც, რომელიც, როგორც ლუთერი ირწმუნებოდა, აქტიურად უშლიდა ხელს ბიბლიის თარგმანში. თარგმანის სიძნელე ლუთერს ბუზის ფორმით წარმოესახა და ლუთერმა სამელნე ესროლა მას. ვარტბურგში, ლუთერის ოთახში, ახლაც უჩვენებენ კედელზე მელნის ფართო ლაქას. ლუთერი არც გართობებზე ამბობდა უარს. ხშირად იმეორებდა: „ვისაც არ უყვარს ღვინო, ქალები და სიმღერა, მთელი სიცოცხლე სულელი რჩება“ (80,77). ამავე დროს, იგი მთელი სერიოზულობით სწავლობდა თეოლოგიას და ეგზეგეტიკას. ჯერ კიდევ მონასტერში ყოფნისას, მან საფუძვლიანად შეითვისა უილიამ ოკამის (1300-1348) მოძღვრება, რომ გამოცხადების ჭეშმარიტი გაგება ადამიანის გონებას არ შეუძლია. ეს მისთვის მთელი ცხოვრების მანძილზე უეჭველი ჭეშმარიტება იყო. როგორც მარტინ ჰაიდეგერი (1889-1976) აღნიშნავდა, ლუთერის აზრით, თეოლოგიის დოგმატური სისტემატიკა ისეთ ფუნდამენტს ემყარება, რომელიც პირველადი რწმენის საკითხებიდან არ არის ამოზრდილი, და რომლის გაგებაც არა მარტო საკმარისი არაა თეოლოგიური პრობლემატიკისათვის, არამედ ფარავს და ანადგურებს მას.

ლუთერს საკუთარი პოზიტიური პრინციპი სჭირდებოდა საყრდენად. იცოდა, რომ მხოლოდ უარყოფით ახალი არაფერი შეიქმნება. ამგვარი პრინციპის „დანახვა“, ყოველი ნოვატორისათვის აუცილებელია. სხვადასხვა ეპოქაში ეს სხვადასხვა სახით ხდება და სხვადასხვანაირად აღიქმება. მორწმუნე ადამიანი ამას ღვთის წყალობად თვლის. მას არსებითად მიაჩნია ამ პრინციპის საძიებელი წინასწარი სამუშაო. ძიებაში თვისებრივი ცვლილების ნახტომისებრი ხასიათი მთელი წინამავალი კვლევისაგან განსხვავებულ წყაროზე მიგვანიშნებს. საკუთარი კვლევა-ძიებისა და მთელი თავისი ცხოვრებისათვის ასეთ გარდატეხის პუნქტად ლუთერი თვლიდა 1513 წლის დასაწყისს, როცა მან, მის მიერ მანამდე ათასჯერ წაკითხულ რომაელთა მიმართ პავლე მოციქულის წერილში, ადამიანის ცხოვრების საზრისი ამოიკითხა: თუ გინდა მართალი იყო ღმერთის წინაშე, მხოლოდ რწმენით უნდა ცხოვრობდე. ამაზე ლუთერი დაწვრილებით წერდა თავის წერილში „ხილვა კოშკში“. ეს იყო არა უბრალოდ რწმენის მნიშვნელობის აღიარება, არამედ არსებობის ძირითად პრინციპად მისი ქცევა. თუ არ გწამს ღმერთი, ვერ იარსებებ, ამტკიცებდა ლუთერი (80,43). თავისთავად აქ, თითქოს, ახალი არაფერი არ არის ქრისტიანისათვის, მაგრამ ეს სიახლედ გამოჩნდა შუა საუკუნეების შემდეგ. ეს იყო სწორედ პირველადი ქრისტიანული პოზიციის აღდგენის ცდა. ლუთერი უარყოფდა რწმენის სიწმინდის „შებღალვას“ რაიმე თეორიული მსჯელობით. იგი დაუპირისპირდა „ფილოსოფიური აზროვნების ნეგატიურ თეოლოგიას“, რადგან იგი ღმერთის იდუმალებას არგუმენტების საშუალებით ადგენს. ამას ლუთერი უპირისპირებს ქრისტიანულ ნეგატიურ თეოლოგიას, რომლის მიხედვითაც ღმერთის ნამდვილი იდუმალება და დაფარულობა მხოლოდ რწმენით შეიმეცნება. მაგრამ ამგვარი რწმენა, თუ ის არავითარი თეორიული მიმართებით შეზღუდული არაა (თუ ასეთი რამ ცივილიზებული ადამიანისათვის საერთოდ შესაძლებელია), შეიძლება მხოლოდ და მხოლოდ პირადული იყოს. ეს ინდივიდური რწმენა, პიროვნებას, როგორც მის უშინაგანეს და უსაკუთრივეს, „საკუთარ ღმერთს“ წარმოუსახავს. ეს კი კათოლიციზმთან შეუთავსებელი პრინციპია, რადგან მისთვის მხოლოდ ის ღმერთია სავალდებულო, რომელთანაც პიროვნების შუამავალი რომის ეკლესიაა.

„საკუთარი ღმერთი“, რომელიც პირადი რწმენის ძალითაა დაშვებული, ადამიანს ავტონომიას აძლევს. მას ანგარიშის ჩაბარება, სხვისთვის, გარეშესათვის კი არ უხდება, არამედ საკუთარი შინაგანი სამყაროსათვის. დიდი გერმანელი მისტიკოსის მაისტერ ეკჰარტის სწავლება ადამიანში ღვთაებრივი ნაპერწკლის შესახებ, ლუთერთან ადამიანში საკუთარი ძალებით ღმერთის დადგენის საშუალებად იქცევა. მართალია, ეს ღმერთი დადგენილია, როგორც ტრანსცენდენტური, შეუმეცნებადი და იდუმალი, მაგრამ მას არ შეიძლება პიროვნების ინდივიდური რწმენის გავლენა არ აჩნდეს. სხვისი ნანახი და განცდილი ღმერთი ჩემთვის უმნიშვნელოა. ის მეც ისეთივე უნდა ვნახო. ღმერთი ისაა, რაც მე მწამს ჩემად, იტყვის ლუთერი (81,II,403). პავლე მოციქულის აღნიშნული ეპისტოლეს წყალობით ლუთერმა, ამგვარი, სხვისგან ნანახი ღმერთისაგან გაითავისუფლა თავი. ამიტომ თქვა მან: პავლესთან მე დაკარგული ქრისტე ხელახლა ვიპოვე. ლუთერი თვლიდა, რომ მისი საკუთარი მსოფლმხედველობის შემდგომი განვითარება აღნიშნული პრინციპის სულ უფრო და უფრო ღრმა გაგება იყო.

ამგვარი პიროვნული რწმენა მორწმუნეს ძალას, მიზანს და იმედს აძლევს, - ამტკიცებდა ლუთერი. ჭეშმარიტად მორწმუნეს ყველაფერი შეუძლია. ვისაც ქრისტე სწამს, ისევე ძლიერია, როგორც თავად ქრისტე. მორწმუნისათვის მხოლოდ ის არსებობს, რაც მას სწამს. რწმენა ყველაზე ძლიერია - ცაზე, მიწაზე, საერთოდ სამყაროზე. თუ მორწმუნეს სჯერა, რომ ზიარებისას ის ჭამს ქრისტეს ხორცს, ეს ნამდვილად ასეა, მაგრამ თუ მას სჯერა, რომ იგი შეექცევა ჩვეულებრივ, ხრწნად ხორცსა და ღვინოს, ესეც სწორია.

უცნაური ისაა, რომ პიროვნების ძალისა და ღმერთთან მისი უშუალო მიმართების უფლების დამცველი ლუთერი კატეგორიულად უარყოფს პიროვნების ნების თავისუფლების შესაძლებლობას. იგი მას აბსოლუტურად უმორჩილებს ღმერთს, რითაც ფაქტობრივად უარიყოფა კონკრეტული პიროვნული ღირსებისა და ძალის შესაძლებლობა. გერმანული მისტიკის ტრადიციის თანახმად, ლუთერი რწმენის სრული ავტონომიურობის პრინციპიდან ამოსული, ადამიანის შეფასების კრიტერიუმს რწმენაში ხედავს და არა მისი მოქმედების შედეგში, თუნდაც ეს შედეგი კეთილი საქმე იყოს. მისი აზრით, ნების თავისუფლება ადამიანს კი არა, მხოლოდ მას აქვს, ვისაც აბსოლუტური ძალა გააჩნია, ე. ი. ღმერთს. იგი ქმნის და, სანამ სურს, ამყოფებს შექმნილს. 6000 წლის წინათ სამყარო არარა იყო. ღმერთმა შექმნა იგი და როცა მოისურვებს გააქრობს მას (81,II,344). სასწაულისათვის, როგორც ღმერთის ძალის საბუთისათვის, ლუთერი შორს არ მიდის (თუმცა „საბუთი“ მორწმუნეს არ უნდა სჭირდებოდეს). ის, რომ ჰაერით ვსუნთქავთ, ის, რომ კლდიდან წყალი გადმოდის, მიწიდან პური იზრდება და სხვა - ყველაფერი ეს სასწაულია, ე.ი. შესაძლებელი მხოლოდ ღმერთის ძალით. მიზნის მისაღწევად ლუთერი არც სოფისტურ დასკვნებს ერიდება. აღნიშნულ ყოველდღიურ მოვლენათა მსგავს უეჭველ ფაქტად თვლის იგი იესუ ნავინის მიერ მზის შეჩერებას და რიტორიკულად აგრძელებს: თუ რა დიდი იყო ეს სასწაული, ასტრონომებს შეეკითხეთო. თითქოს დასადგენი იყო არა ის, მართლა მოხდა თუ არა ეს არაჩვეულებრივი მოვლენა, არამედ ის, თუ რამდენად არაბუნებრივია იგი.

ქრისტიანობის ამგვარი გაგებისაკენ იკვლევდა გზას ლუთერი 1513 წლიდან, როცა მან იოჰანეს ფონ შტაუპიტცის (დაახლ. 1468-1524) კათედრა დაიკავა ვიტენბერგის უნივერსიტეტში და ლექციების კითხვა დაიწყო ბიბლიაზე. აქ, პირველ ლექციაზე მუშაობის დროს, განიცადა მან „ხილვა კოშკში“, რასაც შემდეგ „რეფორმაციის დაბადების საათი დაარქვეს“. ეს ლექციები ფსალმუნის კომენტარებს ეხებოდა და დიდი ინტერესი გამოიწვია. 1515 წელს ლუთერი იწყებს რომაელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეს განმარტებას. აქ არსებითად მოცემულია მისი თეოლოგიის ძირითადი პრინციპები, რაც საფუძვლად დაედო ლუთერის ცნობილ 95 თეზისს. 1513 წელს ლუთერის სულში დაწყებული რეფორმა ამ თეზისებით ობიექტურობას იძენს - იწყება რეფორმაცია გერმანიაში. ეს იყო 517 წელს 31 ოქტომბერი, თეზისებში ლუთერი კათოლიკურ ეკლესიას აბრალებდა, რომ მან რწმენა მხოლოდ გარეგნულად აქცია.

ოფიციალური კათოლიკობა განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა რწმენის შესაბამის საქმიანობას, მორწმუნეთა ცხოვრებას, რიტუალებს. სხვანაირად შეუძლებელია ადამიანის რწმენის შემოწმება საზოგადოებრივი ინსტანციის მიერ. განსაკუთრებულად დამარწმუნებლად ითვლებოდა ხორცის ტანჯვა, ამქვეყნიურზე უარის თქმა ქრისტეს გულისათვის და სხვა. ეს პრინციპი აბსურდამდე დავიდა ინდულგენციებით ვაჭრობით. ამ სახით ცოდვის გამოსყიდვის დადგენა, მართლაც, ცინიკური უარყოფა იყო ქრისტიანობისა. მდიდარ ბოროტმოქმედს შეეძლო უამრავი ინდულგენცია ეყიდა და მომავალი ცოდვებიც წინასწარ გამოესყიდა. ეს ძალზე საჭირბოროტო საკითხი იყო. ამის გამო გახდა ლუთერის მიერ ვიტენბერგის ეკლესიის კარებზე გაკრული 95 თეზისი გერმანიაში რეფორმაციის დასაწყისი. შეიძლება ავტორი არც აპირებდა რეფორმაციის დაწყებას, მაგრამ თეზისების რეზონანსმა აიძულა ამ გზას დადგომოდა. რეფორმაციის თეორიული საფუძველი ამ 95 თეზისის დასაბუთება გახდა.

თეზისები ასე იწყებოდა: „ჭეშმარიტების სიყვარულით და მისი დაფუძნების სურვილით, ვიტენბერგში თავისუფალ ხელოვნებათა და წმინდა თეოლოგიის დოქტორი, ამ უკანასკნელის ორდინარული პროფესორი, ღირსი მამა მარტინ ლუთერის თავმჯდომარეობით, გაიმართება დისპუტი ქვემოთ ჩამოთვლილ დებულებებზე. ამიტომ ის სთხოვს მათ, ვინც აქ არ იმყოფება და სიტყვიერად კამათში მონაწილეობას ვერ მიიღებს, ეს წერილობით გააკეთოს“ (80,20). საპირისპირო პოზიციის დაცვის მსურველი არ აღმოჩნდა. მოაზროვნე გერმანელთა დიდი უმრავლესობა ლუთერის მომხრე გახდა და ამით ფაქტიურად დაუპირისპირდა რომის ეკლესიას.

 

 

ლუთერი იწყებს ქრისტეს სიტყვით. ესაა მოწოდება მორწმუნეთა მიმართ - მოინანიონ! ლუთერი ფიქრობს, რომ ეს არაა ერთჯერადი აქტი. მორწმუნის მთელი ცხოვრება უნდა იყოს მონანიება. რაც შეეხება პაპს, მას არ შეიძლება პრეტენზია ჰქონდეს ადამიანის იმ დანაშაულისაგან განთავისუფლებაზე, რომლისთვისაც სასჯელი თვით მას, ანდა საეკლესიო კრებას არ დაუდვია. ხალხის დიდი ნაწილი ამ ბაქიურ დაპირებას შეცდომაში შეჰყავს (თეზისი 24). ლუთერი მოითხოვდა იმათ დაწყევლას, ვინც ამგვარ რაიმეს ასწავლის (თეზისი 32). „[...] ღატაკთათვის მიცემა, ანდა გაჭირვებულთათვის სესხება უკეთესია, ვიდრე მიტევების საბუთის ყიდვა“ (თეზისი 43). ზოგი თეზისი დასცინოდა იმას, თუ რა ღირს, რომის ეკლესიის თვალსაზრისით, მიტევება მღვდლის ქალიშვილის გაუპატიურებისათვის, რა საფასური უნდა გადაიხადოს მღვდელმა ქალის გაუპატიურებისათვის და რა - საერო კაცმა და სხვა (12).

ისიც უნდა ითქვას, რომ თეზისები მთლად მოურიდებლად არ იყო დაწერილი. ზოგან ლუთერი უკანდასახევ გზასაც იტოვებდა. 50-ე თეზისი ასეთია: „პაპმა რომ იცოდეს მიტევების საბუთთა გამყიდველების გამოძალვის მეთოდები, იგი ირჩევდა, პეტრეს ტაძარი უმალ დაფერფლილი ენახა, ვიდრე თავისი სამწყსოს ტყავით, ხორცით და ძვლებით აეშენებინა“. ეს ურცხვი ვაჭრობა, ლუთერის აზრით, უხერხულ მდგომარეობაში აყენებს მეცნიერებს, რომელთაც უჭირთ პაპის დაცვა ბოროტი კრიტიკოსებისაგან. ამ ბოროტი კრიტიკოსების სახელით, ლუთერი სვამს კითხვას: „პაპი, რომელიც დღეს უფრო მდიდარია, ვიდრე უმდიდრესი კრასუსი, რატომ აშენებს წმინდა პეტრეს ტაძარს საწყალი მორწმუნეების ფულით და არა საკუთარით?“ (თეზისი 81) და ა.შ.

ჰეგელი აღნიშნავს, რომ ლუთერი დაუპირისპირდა საერთოდ სქოლასტიკური აზროვნების და შუა საუკუნეების ცხოვრების წესს. ჰეგელის მიერ შესანიშნავად ფორმულირებული ლუთერანული პროტესტანტიზმის ცხოვრების წესი, სხვა არაფერია, თუ არა ბურჟუაზიული ცხოვრების წესი. შუა საუკუნეებში ოფიციალურად სამი დიდი იდეალი ბატონობდა: უქორწინობა, სიღატაკე და მორჩილება. ლუთერმა სამივე გააუქმა. მან „ღვთაებრივად გამოაცხადა, ქორწინებისა და სიმდიდრის გვერდით, თავისუფლებაც“. ეს თავისუფლება ადამიანის სხვა ადამიანების მორჩილებისაგან თავისუფლება იყო. იგი გარანტირებული იყო ყოველი ადამიანის ღმერთთან უშუალო მიმართების შესაძლებლობით. ეს კი ადამიანის უმაღლეს მსაჯულად საკუთარ სინდისს აცხადებს. ამით „ქრება ყოველგვარი მონობა“, პათეტიკურად აცხადებს ჰეგელი.

ლუთერის განმანთავისუფლებელ მოღვაწეობას ჰეგელი დამაჯერებლად უკავშირებს მის მიერ ბიბლიის გერმანულად თარგმანს, როგორც მსოფლმხედველობით საკითხს. მისი აზრით, ახალი რწმენა ვერ გახდებოდა შინაგანი გერმანული კულტურისათვის, ლუთერს რომ ადამიანის უშინაგანესი განცდების გერმანულ ენაზე გამოხატვის საშუალება არ შეექმნა. კაცისთვის საკუთრება მხოლოდ ისაა, რაც მის მშობლიურ ენაზეა გადმოხატული: „სუბიექტური თავისუფლება შეუძლებელია, თუ საკუთარ ენაზე აზროვნება არ შეგიძლია“. ხოლო თუ ადამიანი თავისუფალი არ არის, იგი ვერ იქნება შინაგანად მორწმუნე. ამიტომ ლუთერი თავის რეფორმაციას ვერ დაასრულებდა, ბიბლია გერმანულად რომ არ ეთარგმნა, - ამტკიცებდა ჰეგელი თავის „ლექციებში ფილოსოფიის ისტორიაზე“.

ლუთერმა კარგად დაინახა, რომ ძველსა და ახალ აღთქმას შორის უმნიშვნელოვანესი განსხვავება სწორედ პიროვნების გაგებაშია. ძველი აღთქმა პიროვნების საკუთრივ ღირებულებას არ სცნობდა. ამიტომ ადამიანს ღმერთთან მისასვლელი გზა მხოლოდ გარეგანი სამყაროდან ჰქონდა. ახალ აღთქმაში კი შინაგანობის პრინციპი გადამწყვეტია. გალატელთა მიმართ პავლე მოციქულის კომენტარებში ლუთერი წერდა, რომ ადამიანი მართალი შეიძლება იყოს ორი საპირისპირო გზით: 1. გარეგანით, როცა ცდილობენ დაიცვან ადამიანური სამართლიანობა და საკუთარი ძალების იმედით, ვარჯიშითა და შეჩვევით მიაღწიონ იმას, რომ მათი მოქმედება კანონს შეესაბამებოდეს. ამგვარ გზას აღწერდნენ არისტოტელე და სხვა ფილოსოფოსები. ამის საფუძველი იყო თვით მოსეს კანონებიც. ათი მცნება (დეკალოგი) გარეგნულზე იღებდა ორიენტაციას. ძველ აღთქმაში სასჯელისა თუ სიკეთის დაპირებით სთხოვენ ადამიანს ღმერთის სამსახურს. მეორე გზა შინაგანია. იგი რწმენას და წყალობას ემყარება. ეს გზა მაშინ იწყება, როცა ადამიანი სასოს წარიკვეთს პირველი გზის სისწორეში, როცა იგი საკუთარ გარდუვალ ცოდვილობას გააცნობიერებს, ღმერთის წინაშე დაემხობა და მიმართავს მას - შემიწყალე, ღმერთო, ცოდვილი! აქ ყველაფერი გულწრფელობაზეა დამოკიდებული. რწმენა იმ სიღრმისა უნდა იყოს, რომ იმედი გქონდეს: „ოდესღაც, ღვთის წყალობით, ღმერთით მართალი, კეთილი და წმინდა იქნები“ (80,83).

თეოლოგია, მართალია, ფილოსოფიას მსახურის როლს ანიჭებდა, მაგრამ რამდენადაც დასაბუთებას რაღაც ღირებულება მიენიჭა, ცხადია, დაუსაბუთებადს ამით მოაკლდა რაღაც ღირებულება. ფრთხილი თეოლოგები ეჭვის თვალით უყურებდნენ ამგვარ მსახურს. ლუთერმაც მოისურვა თეოლოგიის განთავისუფლება ფილოსოფიისაგან. იგი, პავლე მოციქულის ცნობილი პოზიციიდან გამომდინარე, ფილოსოფიას (არისტოტელიდან მოყოლებული) სოფისტიკას აბრალებდა. ლუთერი ცდილობს პავლეს პოზიციის გამართლებას იმაზე მითითებით, რომ ქრისტემდელი მოღვაწეების (მაგ., სოკრატეს) გარეგნულ ქცევაში, მართალია, ეჭვის შეტანა შეუძლებელია, მაგრამ ისინი მაინც ზემოაღნიშნული პირველი გზის წარმომადგენლები არიან. მათი ცოდვა, თურმე, ის ყოფილა, რომ „მიუხედავად ყოველივესი, მათ არ შეეძლოთ, შინაგანად თავი შეეკავებინათ იმისაგან, რომ საკუთარი თავი მოწონებოდათ და, ყოველ შემთხვევაში, თავიანთ გულში მაინც, საკუთარი თავი არ ექოთ. თურმე ამიტომ თქვა პავლე მოციქულმა მათ შესახებ: „იტყოდენ თავთა თვისთა ბრძენ და განცოფნეს“. თუ გავიხსენებთ, რომ ლუთერს, ერფურტის უნივერსიტეტში სწავლის დროს, უნარიანი კამათის გამო, „ფილოსოფოსს“ უწოდებდნენ მეტსახელად, შეგვეძლება წარმოვიდგინოთ, თუ რა საკითხებზე და როგორი წესით, მიმდინარეობდა ეს დიპუტები.

ლუთერისათვის უდიდეს მტრად მაშინდელ უნივერსიტეტებში გაბატონებული არისტოტელე იქცა. ალბათ, იმასაც ჰქონდა მნიშვნელობა, რომ არისტოტელე, თომა აქვინელის.

გავლენით, კათოლიკური თეოლოგიის საყრდენად იყო აღიარებული. გამოდის რა იქიდან, რომ არისტოტელეს ლოგიკა მიჩნეული იყო „ორგანონად“ - ე.ი. ნეიტრალურ იარაღად, რომელსაც საპირისპირო პოზიციების დამცველები იყენებდნენ - ლუთერი ლოგიკის შემქმნელ გონებას „ქუჩის ქალს“ უწოდებს. მისთვის არისტოტელე ამ „ქუჩის ქალის“ მთელი ურცხვობის ყველაზე აშკარა წარმომადგენელია. იგი ფილოსოფიის პერსონიფიკაციაა. თუმცა ლუთერი სხვა ფილოსოფოსებსაც არ აკლებდა ლანძღვას. მაგალითად, ძველ ბერძენ მატერიალისტ ეპიკურეს ღორს უწოდებდა. ლუთერმა სპეციალური წერილიც მისწერა „გერმანელი ერის ქრისტიან თავადებს»: უნივერსიტეტები თავისუფალ ცხოვრებას ეწევიან. იქ ქრისტეზე მეტად ბრმა წარმართი არისტოტელე ბატონობს. „ჩემი რჩევაა, არისტოტელეს ნაშრომები სავსებით მოვიცილოთ». მას განსაკუთრებით აღიზიანებდა არისტოტელეს შრომა „სულის შესახებ», სადაც კონკრეტული ადამიანის სულის სხეულთან ერთად მოკვდავობაზეა მსჯელობა. ეს იმის საპირისპიროა, რაც სახარებაში ნათლად სწერია. ასეთი რამ კი არავის უნდა ეპატიოს. არისტოტელეს ლუთერი „ფილოსოფოსთა მეფის“ ნაცვლად წყვდიადის „მეფეს უწოდებს“. ასევე დარწმუნებულია ლუთერი იმაში, რომ ადამიანის ნება თავისუფალი არაა. ეს თავისუფლება მას აბსოლუტური აზრით ესმის. ამიტომ იგი ერაზმის წინააღმდეგ ამტკიცებს, რომ მხოლოდ ღმერთის ნებაა თავისუფალი.

დეისტების ღმერთი მისთვის ღმერთი არაა. იგი კუნძივით დევს ცაში. ღმერთი ყოვლისშეძლე და ქმედითი უნდა იყოს, რომელსაც სასოწარკვეთილი ადამიანი მოუხმობს. იგი ყველას იმდენად ეხმარება, რამდენადაც მას სწამს. „ღმერთი ცარიელი დაფაა, რომელზეც არაფერი სწერია, გარდა იმისა, რასაც შენ დასწერ მასზე“ (81,462). ამ პოზიციას ზოგი თავისთავადი ნივთისა და მოვლენის კანტისეული გაგების ანტიციპაციად მიიჩნევს. ასეთი რეტროსპექტული ხედვით აღნიშნული პოზიცია, არტურ შოპენჰაუერის (1793-1860) მსგავსად, შეიძლება პლატონთან და ინდურ ვედებშიც დავინახოთ. თავად კანტი ერთხელაც არც ახსენებს თავის შრომებში ლუთერს. კანტთან უფრო ახლოა ლუთერის და პავლეს დებულება იმის თაობაზე, რომ ადამიანი ერთდროულადაა ცოდვილიც და მართალიც.