Tuesday, May 18, 2010


შოპენჰაუერი

 არტურ შოპენჰაუერი (1788-1860 წწ.), დანციგაში დაიბადა. იყო ფიხტეს მოწაფე ბერლინში. დაამთავრა იენის უნივერსიტეტი, მისი სადიპლომო ნაშრომი იყო საკმარისი საფუძვლს პრინციპის ოთხმაგი ფესვის შესახებ. გერმანულ საუნივერსიტეტო და კულტურულ წრეებში ჰეგელის ბატონობამ ხელი შეუშალა შოპენჰაუერს ამ გარემოში დამკვიდრებაში. უკმაყოფილო შოპენჰაუერს ჰეგელის სიკვდილისთვის უნდა ეცადა, რათა საკუთარი ნააზრევის აღიარებას ღირსებოდა. ევროპაში, კერძოდ, იტალიაში გატარებული წლების შემდეგ მოაზროვნე საბოლოოდ მოესწრო სამშობლოში აღიარებას.

თავისი მთავარი შრომა ,,სამყარო, როგორც ნება და წარმოდგენა”, შოპენჰაუერმა 30 წლის ასაკში დაწერა. 1844 წელს ამ წიგნის მეორე გამოცემა გამოქვეყნდა, განმარტებათა და შენიშვნების ახალი დანართით. 

შოპენჰაუერი განვითარებული მოაზროვნეა და, ამასთან, მწერლის განსაკუთრებული ნიჭითაცაა დაჯილდოვებული, ჰეგელის საპირისპიროდ, ის ცოცხალი და კოლორიტული პიროვნებაა, განსაკუთრებულ ხიბლს სძენს თავის ნაშრომებს ლიტერატურული ელემენტებით. არ შეიძლება შოპენჰაუერის ჭვრეტით ინტერესთა სერიოზულობის უარყოფა, მაგრამ ისიც მართალია, რომ პრობლემათა გადაჭრისას მასში ფილოსოფოსი დომინირებს. შოპენჰაუერი უფრო საკუთარი აზროვნების ორიგინალურობისა და ინდივიდუალურობის წარმოჩენას ცდილობდა, ამიტომაც სწყვეტდა გულს ასე ძალიან ჰეგელის წარმატება. 

სამყარო, როგორც წარმოდგენა და როგორც ნება 

რეალობისა და შემეცნების კონცეფციაში შოპენჰაუერი გარკვეულწილად კანტს უბრუნდება, თუმცა რომანტიკულ-იდეალისტური ატმოსფეროს ფარგლებში რჩება და კანტისეულ ნების პრიმატს ანვითარებს რადიკალურ ვოლონტარიზმში, რომელიც ჰეგელისეული ოპტიმიზმისადმი მკვეთრად დაპირისპირებული პესიმიზმით გვირგვინდება. 

სამყარო, როგორც წარმოდგენა 

შეცნობილ ობიექტში სუბიექტის მატერიალისტურ გადაწყვეტასა და ობიექტის სუბიექტში იდეალისტურ გადაწყვეტას შორის შოპენჰაუერი ინარჩუნებს სუბიექტისა და ობიექტის დუალიზმს, რომლებიც ფენომენური რეალობის, ანუ გარეგნული შესახედაობის სივრცეში ხვდებიან ერთმანეთს. გარეგნობას სწორედ წარმოდგენა გვაძლევს, რომელიც ყველაფერია შემეცნების სფეროში. თავისი შრომის დასაწყისში შოპენჰაუერი ამბობს: ,,სამყარო ჩემი წარმოდგენაა”. თუ წარმოდგენას ჩამოაცილებთ, ვერაფერს გაუგებთ სამყაროს, რომელიც შემმეცნებელ ადამიანს წარმოუდგება. ერთი სიტყვით, ჩვენთვის, შემმეცნებელთათვის, სამყარო ისეთია, როგორადაც მას წარმოვიდგენთ. 

თუმცა წარმოდგენათა საფუძველი რეალობაა, რომელიც მიზეზობრიობის მქონე მატერიაა. მიზეზობრიობის მქონე მატერია ჩვენი წარმოდგენითი სამყაროს ობიექტური ელემენტია და ადამიანი, როგორც სხეული, ბრუნდება მასში, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სცილდება მას, როგორც წარმოდგენთა მქონე შემმეცნებელი. 

სამყარო, როგორც ნება 

მეორე მხრივ, ისევე, როგორც ადამიანის წარმოდგენით აქტივობებს საფუძვლად უდევს არსებითი სწრაფვა, ანუ მცდელობა (conato), ასევე მატერიისა და ობიექტურობის საფუძველი არის ნება, როგორც ბრმა სწრაფვა-მცდელობა. თავისთავადი, რომელიც კანტისთვის ამოუცნობი იყო, ნამდვილად წარმოგვიდგება, როგორც ნება, ერთადერთი ყველა საგანსა და ყველა მათ აქტივობაში. ნება უსხლტება სივრცის, დროისა და მიზეზობრიობის ფორმებს, თუმცა, კონკრეტდება, ანუ გამოხატება ორი მომენტის, ანუ ფორმის, მეშვეობით: ესაა იდეალური მომენტები, ანუ იდეები, რომლებიც შეადგენენ ერთმანეთთან ჰარმონიულად დაკავშირებულ უცვლელ არსთა კომპლექსს და ნამდვილი მომენტები, ანუ ინდივიდები, რომლებიც სივრცესა და დროში იდეათა კონკრეციებს წარმოადგენენ. 

ნების ყველა განსაზღვრება მის კოსმიურ გამოხატულებას მიეკუთვნება. თავისთავად ნება ბრმა, ირაციონალურია, ის წმიდა სწრაფვა, წმინდა მცდელობა, სხვა რამის დაუოკებელი წყურვილია. (შოპენჰაუერის რომანტიზმის მაგალითი). 

მეტაფიზიკური ვოლონტარიზმი 

როგორც ვხედავთ, შოპენჰაუერთან ნება მეტაფიზიკური პრინციპია, ანუ თვით რეალობის შემადგენელი პრინციპი, რეალურის ჭეშმარიტი არსი, თავისი ირაციონალურობითა და დაუოკებლობით. 

ტკივილის პრობლემა და მისგან გათავისუფლება 

ნების ირაციონალურობა და ტკივილი 

ნების ირაციონალურობა და დაუკმაყოფილებლობა განაპირობებენ იმას, რომ სამყაროში (ნების განსახიერებაში) ტკივილი, ანუ უბედურება ადამიანის ცხოვრების არსს შეადგენს. დაუოკებელი სწრაფვა გულისხმობს არსებით მოთხოვნილებას, რომელიც ვერასოდეს ვერ დაკმაყოფილდება. ასეთ მოთხოვნილებას კი მხოლოდ ტკივილისა და უდებურების მუდმივი განცდის გამოწვევა შეუძლია. 

შეუძლებელია ტკივილისა და უბედურების ცოდნის მეშვეობით გამორიცხვა. ვინც მეტი იცის, მეტი მოთხოვნილება და სურვილი აქვს. სურვილთა ზრდასთან ერთად იზრდება დაუკმაყოფილებლობაც, მასთან ერთად კი-ტკივილი. ზოგჯერ დაუკმაყოფილებელმა სურვილმა შეიძლება შექმნას ილუზია, რომ კმაყოფილების მიღწევით შესაძლებელი იქნება უბედურების განცდის დაძლევა, მაგრამ თავის მხრივ, დაკმაყოფილება სისრულის ნაკლებობის გამო მოწყენილობას იწვევს, რასაც შედეგად კვლავ უბედურების შეგრძნება მოჰყვება. 

ცხოვრება, როგორც ტკივილი 

ცხოვრებაში ეს დაუძლეველი ვითარებაა, განსაკუთრებით, როდესაც ჩვენ ცხოვრების საშუალებებს ვეძიებთ. მეტიც, სწორედ სიცოცლის სურვილი, თავად ცხოვრება შეადგენს ჩვენი ტკივილის წყაროს. ყველაფერი, რაც ჩვენი პირადი კეთილდღეობისკენ მიმართული გვგონია უმაღლესი ნების საბოლოო კეთილდღეობაში გადაწყდება (უმაღლეს ნებას აქ მთელი რეალობის შემადგენელი უმთავრესი რადიკალური პრინციპის აღსანიშნავად ვხმარობთ) საზოგადოებისა თუ ადამიანთა მოდგმის განსაზღვრებებში. უმაღლესი ნების ცხოვრების ნება ადამიანს საკუთარ ნებაში ეშლება და, როდესაც ფიქრობს, რომ საკუთარი ნების თანახმად მოქმედებს, სინამდვილეში მხოლოდ საკუთარი უბედურების განცდის მიზეზებს ამრავლებს. 

ტკივილისგან გათავისუფლება 

მაშ, როგორ უნდა გადაწყდეს ტკივილისგან გათავისუფლების პრობლემა? ადამიანის პირველი და უმაღლესი ზნეობრივი ამოცანა სიცოცხლის სურვილისგან გათავისუფლებაა: თუკი ეს სურვილია ტკივილის გამომწვევი მთავარი მიზეზი, მაშინ, მისი ამოძირკვაა საჭირო. სიცოცხლის სურვილი უკვე თავადაა მალუმ ცულპაე, ცოდვაა. დანაშაულის გამოსასყიდად, ადამიანმა უბედურების სასჯელი, მალუმ პოენაე უნდა მოიხადოს. ადამიანურ ცხოვრებაში ეს დაუძლეველი სასჯელია, როგორც ბუნებრივი ფაქტი და ზნეობრივი ვალდებულება. 

გათავისუფლების საშუალებანი 

სიცოცხლის სურვილისგან გათავისუფლების უმთავრესი ამოცანა (რაც ადამიანური პასუხია იმ ერთგვარ თავდაპირველ ცოდვაზე, რომელიც არის თვით სიცოცხლის სურვილი) სრულდება ერთგვარი მოქცევით, ანუ გამათავისუფლებელი პროცესის მეშვეობით, რომელიც საფეხურებრივად ვითარდება, სანამ საბოლოოდ არ ჩაიკარგება არაფერში როგორც სიცოცხლის სურვილის არქონაში. 

ხელოვნება 

,,მოქცევისპირველი საფეხური ხელოვნებაა. ხელოვნების მეშვეობით ადამიანი გვერდზე გადადებს თავისი შემეცნებითი ფაქტებისა და პრაქტიკული ინტერესების მთელ კომპლექსს და ამგვარად კარგავს საკუთარ ინდივიდუალურობას, რათა, როგორც წმინდა მჭვრეტელი სუბიექტი, მხატვრული ნამუშევრის წინაშე აღმოჩნდეს. აქ პრაქტიკული მსჯელობა თუ განზრახვა კი არ გვაქვს, არამედ - ინტუიცია, რომელიც მხედველობაში არ იღებს ცხოვრების ინდივიდუალურ პირობებს. ერთი სიტყვით, ინტუიციის საფუძველზე ხელოვნება ერთგვარ კათარზისს წარმოქმნის. 

სამართლიანობა 

,,მოქცევისმეორე საფეხური თანაგრძნობასთან შერწყმული სამართლიანობის განხორციელებით მიიღწევა. ხელოვნება იმწუთიერ გათავისუფლებას გვთავაზობს, რადგანაც ყურადღებას არ აქცევს სუბიექტის ინდივიდუალურობას, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ის არ უსპობს სუბიექტს სამყაროში დარჩენისა და სიცოცხლის სურვილს. ინდივიდუალიზმის, ანუ ეგოიზმის წინააღმდეგ უფრო ეფექტური საშუალება სამართლიანობის განხორციელებაა, რომლის მეშვეობითაც ინდივიდი მეორის მიმართ იხსნება მის უფლებათა პატივსაცემად. მაგრამ სამართლიანობა თითოეულს საკუთარ თავთან ტოვებს, გრძნობათა თანაზიარებას არ იწვევს. სამართლიანობის ამ დანაკლისს ავსებს თანაგრძნობა, როგორც სხვის ტანჯვაში თანამონაწილეობა. 

ასკეტიზმი 

მესამე საფეხური ასკეტიზმია, რომელიც ყოველი ცხოვრებისეული სიკეთისგან ყველაზე მკაფიო განდგომას გვაძლევს. ასკეტიზმი ნების უარყოფაა, როგორც გულგრილობა და სიმშვიდე ნებისმიერი სურვილის წინაშე. 

უარაფრობა 

უკანასკნელი, მეოთხე საფეხური ასკეტიზმის დახმარებით მზადდება და ესაა უარაფრობა, როგორც ნების სრული ამოძირკვა საკუთარი ინდივიდუალობის არაფერში გათქვეფით. შოპენჰაუერი ამ მდგომარეობას უახლოებს ბუდისტურ ნირვანას, რომელშიც ნების ყოველგვარი გამოხატულება უჩინარდება. 

შოპენჰაუერის პესიმიზმი 

ოპტიმიზმი და პესიმიზმი 

შოპენჰაუერის მეტაფიზიკური და, ამიტომაც, რადიკალური ვოლონტარიზმი პესიმიზმად იქცევა, რადგანაც წმინდა სურვილი, რომელიც აზრით არ არის გასხივოსნებული, ვერ პოვებს სიმშვიდეს, ვერ შეჩერდება. ვოლონტარისტული პესიმიზმი მკვეთრად უპირისპირდება ჰეგელის რაციონალისტურ ოპტიმიზმს და მისი მსგავსი ცალმხრივობით გამოირჩევა. ეს ცალმხრივობა რეალობის ძირეული მხარის, სიკეთისა და ბოროტების, ექსკლუზივისტურ ხედვამდე ამაღლებაა. ჰეგელისეულ ,,ყველაფერი კარგადაა”- ისტორიის მიერ მოცემულ სწრაფვაში უპირისპირდება შოპენჰაუერის ,,ყველაფერი ცუდადაარეალობის შემადგენელ, მისთვის თვისობრივ სწრაფვაში. ერთის ,,პანლოგიზმსუპირისპირდება მეორის მიერ მოცემული რეალურის მნიშვნელობის ,,სრული ბნელი”. ორივე ეს დოქტრინა წმინდა სურვილისგან შედგენილი რომანტიკული აზროვნების ორი შესაძლო განშტოებაა. თუ ერთ მათგანთან სურვილი (სასრულისა და უსასრულოს სინთეზი) დიალექტიკის მეშვეობით არის რაციონალიზირებული, მეორესთან ის აბსოლუტურად ირაციონალურ ნებაში ფიქსირდება. 

ორივე ამ მიმართულებაში სწორედ ინდივიდი, ადამიანი იკარგება: ჰეგელი მას იდეასა და ისტორიულ დიალექტიკაში აფლობს, შოპენჰაუერი კი თვითუარყოფისკენ უბიძგებს. აქ უარყოფილია რომანტიკული შთაგონება, რომელიც ცალკეულ მისწრაფებათა ღირებულებასაც აღიარებდა. მაგრამ ეს უარყოფა რომანტიზმის ინდივიდუალურ შთაგონებაში კანტიანელობის გამოყენებით აიხსნება. კანტთან უპირატესობა ენიჭება ტრანსცენდენტალურს, ,,მე ვფიქრობ”-, რომლის წინაშეც ცალკეული ადამიანები უბრალო ემპირიულ ,,მე”-ებს წარმოადგენენ. თუკი ჰეგელთან ,,მე ვფიქრობუპირო იდეად იქცევა, შოპენჰაუერთან ის (ასევე კანტისეული ნების პრიმატის გათვალისწინებით) ირაციონალურ უმაღლეს ნებად გარდაიქმნება. 

იმ დროს, როდესაც ჰეგელი ცალკეულს აშთობდა, ხოლო შოპენჰაუერი მას, როგორც სიცოცხლის სურვილს, თვითუარყოფისკენ უბიძგებდა, დანიაში მცხოვრები მარტოსული მოაზროვნე განადიდებდა ცალკეულის ძირეულობას მისი ცხოვრებისა და ისტორიის დრამაში: ეს კირკეგორი იყო. მისი თანამედროვე მაქს სტირნერი (იოჰან შმიდტის, 1806-1856 წწ., ფსევდონიმი) კი, თავის შრომაში ,,ერთადერთი და მისი თვისებანიანარქიულ ინდივიდუალიზმს ასხამდა ხოტბას. ევროპული აზროვნების ისტორიაში (ყოველ შემთხვევაში, უკანასკნელი ორმოცდაათი წლის მანძილზე), კირკეგორის ფიგურა და ნამოღვაწარი სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს.

No comments:

Post a Comment